skip to main content
Site banner

 

Te-Timatanga - Starting Point

This page relates to the Unit Plan template for use by kaiako

Ira Tangata / Ira tane / Ira Wahine / Ira Atua / Hei Mahi

Tangaroa Whakamau Tai: Ko wai te Atua o te moana? Ko Tangaroa Whakamau Tai.
I timata tātou ki hea? I timata tatau mai te aha? Ngā patapātai, me te matapaki, wānanga – Ko te wānanga te ara tika o te kōrerorero, o te mahi pakirehua, me te tūhuratanga.
Ko wai te/ngā Atua rānei o ngā kararehe?
Ko wai ngā Atua o ngā āhutanga rereke o te wai? Awa, Waiti, Waitā, Waipunarangi, Pōhutukawa, reporepo, ua, marangai, pūaha.

Kia timata ai mai te Ohio Manomano ā wānanga, ā matapaki.

Kai te mōhio ngā tamariki te aha?
What do the children know? Ko wai te Atua o te moana?

 

Kupu Matua

Atua
Tangaroa Whakamau Tai
Hinemoana
Tanirau
Tohara
Kauri
Tawhirimatea
Ranginui
Tuapea
Tawhaki
Urutengananga
Papatūanuku
Tanemahuta
Karakia
Rongomatane
Haumietiketike
Kauri, rimurimu, kōtore, tore, kahawai, ika, ngaru, Tai Aniwhaniwha, Tai huki (king tide), Ngā tai a Kupe (exceptionally high tide), tai nui, king tide, tai timu (ebb tide, low tide), tai paringa (incoming tide), taitai nunui (king tides), Tai kato (flowing tide, flood, current), pī (to flow – kua pī te tai – the tide is flwoing), heru (ka heru te tai – the ide is rising), tai pipī (gushing forth – rising), tai pari (flowing tide, high tide), mānunu (full tide i mua tata mai te tai timu), maramataka, rona, matātu (kātahi anō te tai ka matātū- the tide has begun to flow), Tai koko (high spring tide),
Mako, mangopare, pāpaka, koura, toka, kohatu, oneone, taipū (sand dune), tipu, pingao, tukumata a tane, Pōhutukawa,
Makaro, Matiu, Mokopuna, awa, matarae, kina, pipi, kutai,
Reporepo, pūnaha hauropi (ecosystem)
Awa, ngutu awa, rahui, Manaaki, tiaki, whakapapa, Mauri, tapu, Noa,

NB: these kupu are not exhaustive

Ōuenuku (connection to other things

  1. (personal noun) moon on the fourth night of the lunar month - sometimes called Ōue. For some tribes (e.g. Te Whānau-ā-Apanui) this is the nineteenth night of the lunar month - a good day for laying down seedling beds, planting and fishing.

    He pai hoki a Ōuenuku me Okoro mō te mahi tuna (Te Ara 2016). / Ōuenuku and Ōkoro were also good nights for eeling.
  2. (noun) moon on the nineteenth night after the full moon.

    Ka tīmata te whakaotioti haere o ngā whakaahua ata pō i te Ōuenuku nei (WT 2013:49). / The completion of the pre dawn images began with Ōuenuku.
Whakapapa

Ngati Ira
Ngai Tara
Ngati toa Rangatira
Te Atiawa
Ngati Mutunga

Ngake
Whataitai
Tangi Te Keo
Matairangi

Ko wai e noho ana ki kōnei i ēnei wa?
Ko te aha tā rātou mahi i hāngai ki te moana, ngā awakeri?

Ka taea e ngā tamariki i tapiri ētahi atu kupu matua, ingoa, wahi, pakiwaitara

Ariā, Pūtake, Whakaaro

Kia mōhio ai ngā mokopuna ngā aitanga a Tangaroa, a Hinemoana e noho ana ki te Whanganui-a-Tara.

Kia mōhio ai ngā mokopuna ngā horanuku rereke o Te Whanganui-ā-Tara.

Kia mōhio ngā mokopuna ngā horanuku rereke o Maraenui (Seatoun).

Kia mōhio ai ngā mokopuna ngā ingoa tūturu o ngā wahi me ngā rohe o Te Whanganui-ā-Tara (ki uta, ki tai).

Kia mōhio ai ngā mokopuna ētahi o ngā pakiwaitara o neherā i hāngai ki te monana, ki te Whangaui-ā-Tara:
Hei tuira: Te Ika a Maui, Te Wheke a Muturangi, Ngake rāua Ko Whataitai.
Kia mōhio ai ngā mokopuna ngā tukanga i hāngai ki te kauhoe ki te tātahi o Kirikiritatanga.

Kia mohio ai ngā mokopuna ngā tukanga, tikanga, kawa o ngā Mokopuna i hānga ki te mahi pārekereke peke mai te waapu.

Kia ako, kia mōio ai ngā tamariki ngā morearea i hāngai ki te horanuku o Maraenui, ara, ki te tātahi, ki ngā wahi ruku, ki te wāpu hoki.

Kia ako, kia āhukahuka ngā tamariki ngā momo āhuatanga o Tangaroa.

Kia ako ai ngā tamariki te hurihanga (mai te Maramataka Māori) i tūhono ai ki Tangaroa, i hāngai ki te hī ika, ki te hurihanga o te moana, te oranga o te moana hoki.

Horanuku / Pūnaha Hauropi

Kia mōhio ai ngā akonga te rereketanga o ngā wahi. He aha ngā rakau i tipu ki Maraenui, ki te akau, ki ngā puke o Marenui, Motukairangi, i te kura?
What plants grow in different environments?

Punaha Hauropi

Why is it important for particular plants to grow in particular areas:
Example wetlands: kia whakahauoratia te taiao.
Why is important to preserve our waterways?

Technology / Hangarau:

Kia ahatia te taiao i manaaki, kia whakahauortia ngā awa, ngā ngahere, ngā moana, ngā ngutu awa, roto, kūkūwai

Ko te aha te tuhonotanga o ngā tipu ki ngā kūkūwai?

What plants and trees are important to sustain the local puānaha horanuku – ecosystem?

What types of rakau are able to assist in supporting the different biodiversity (for example, i ngā rā o mua i Motukairangi, he wahi reporepo) ki o whakaaro he aha ngā painga mo tēnā wahi


Takahi te whenua
Whakaaturanga ngā wahi tapu ki Marenui
Whakamarama atu ki ngā tamariki ngā whi pai ki te kauhoe, ki te ruku, ki te pahu, ki te pāinaina, ki te whhaktō tipu.

Pātai matua – Pūnaha Ako

No hea tātou?
I ahu mai tātou i hea?
He Whakapapa tō te kaupapa nei?
He aha ngā pūrākau, ngā kōrero o nehe?
I pehea i mua i te taenga mai o te tangata?
I pēhea i te wā o ngā mātua tūpuna?
He aha n`gā āhuatanga o mua e pā tonu nei ki a tātou?

Kei hea tātou ināianei?
He aha tērā e mōhitotia ana i nāia tonu nei?

Takahia te ara tuhura
He aha ngā āhuatanga ka kitea, ka rangona?
He aha gā whakaaro o tēnā, o tēnā tangata?
He aha ngā mea papai, ngā taero rānei?

Ruku hōhonu
He pēhea te āhua o te reo whakairo i tō tātou taiao?
He aha ngā mea hei wānanga?
He aha ngā taonga tuku iho hei arataki i a tātou?
Rangahaua
He aha ngā mea hei ako, hei rangahu?kei a wai, kei hea rānei ngā mātauranga?
He aha ngā pūkenga, ngā pūmanawa hoki mō tēnei kaupapa?

Kupu Matua

Haramai, e mau tō ringa ki te kete tuauri, ki te kete tuatea, ki te kete aronui, i pikitia e Tāne-nui-a-rangi i te ara tauwhāiti, i te Pū-motomoto o Tikitiki-o-rangi (M 2006:6).

Come, grasp in your hand the kit of sacred knowledge, the kit of ancestral knowledge, the kit of life's knowledge, procured when the renowned-Tāne-of-the-heavens ascended by the tenuous pathway, thro' the Entrance to the Uppermost-heaven (M 2006:7).
(Te Māhuri Textbook (Ed. 2): 123;)

Ariā, Pūtake, Whakaaro
Pātai matua – Pūnaha Ako

Me ahu pēhea?
He aha ngā wawata, ngā moemoeā hoki?
He aha ngā tino whāinga?
Ko wai mā e tautoko ana, e hāpai ana i te kaupapa nei?
He aha ngā ara kei mua i a tātou?
He aha ngā ara kua parangia e ētahi atu?
He aha ngā mahi e taea ana e tātou?
He aha te huarahi hei whai atu?

Whakatinanatanga
He aha te mahi? – whakaari keretao
He aha ngā tikanga mōte mahi nei?
He aha ngā whakaritenga?
Mā wai te kaupapa e tautoko, e whakamana?
Mā wai e mahi?
Kei a tātou ngā pūkenga mōte mahi nei?
Mā wai e āwhina? Whānau
He aha ngā taputapu, ngā rawa, ngā rauemi rānei?

Pūmahara / Arotake
He aha ngā mahi kua oti?
He aha ngā whainga i tutuki?
He aha ngā hua i puta?
He aha nga akoranga hou?
He aha ngā whanaketanga i roto i te mahi nei?
Me pēhea ngā mahi e pai ake ai?
Me aha e ua tonu ai te kaupapa nei?
Me pēhea te whāngai atu i ngā hua i puta ki ētahi atu?
Me aha ināanei?
Me pēhea te whakanui i ngā mahi

 

 

 

 

Mārautanga

Reo
Tuhituhi
Tikanga-ā-iwi
Pangarau
Angarau
Toi

Te Whariki

Wairua
Tinana
Hinengaro
Whatumanawa

Mana Atua
Mana Reo
Mana Tangata
Mana Whenua
Mana Autīroa

Whainga

Kohikohia ētahi kōrero, pakiwaitara e pa ana ki nga rakau
Whakato ngā kakano
Tipu he rakau
Tiaki rakau
Ata tuhura ngā mahere ōnamata o te horopaki kaota o Te Whanganui-ā-Tara
Whakatuhonotia ngā ingoa, me ngā wahi i rangona mai te moteatea kit e mahere
Whakahuahua he keretao / pakiwaitara / whakaari

Pūtanga ako

Ka ea mēnā ka……

Ka marama ai, ka kitea nuitia, ka āhukahuka ngā āhuatanga o Tangaroa

Ka marama ngā wahi, ngā ingoa o te horopaki nei (Te Whanganui-ā-Tara)

Ka marama ētehi pakiwaitara

Ka marama ētahi karakia, waiata

 

 

 
 
+ Text Size -