skip to main content
Site banner

English | Maori
 

AKORANGA WHĀNUI: Ngā tikanga haumaru tawhito

Whakamāramatanga

He tino matatau ngā tūpuna ki ngā tikanga tiaki tinana, tiaki hinengaro, tiaki wairua, ki ngā momo wai katoa. E tika ana kia whakarite i ētahi haerenga ki ngā momo wāhi wai. Me haere tahi me ngā whānau.

Ko te tikanga o ēnei haerenga ko te whakamahi i ngā tikanga haumaru tawhito, tikanga o nāianei hoki, ki te wai. He maha ngā kaupapa hei hāpai i ēnei haerenga ki te kohi pipi, karehu, waka ama, kaukau, reti ngaru, hī ika.

  • Tikanga haumaru tawhito: karakia, tuku mihi, kaitiakitanga, takoha, mahi tuakana/teina, tamaiti/pakeke, ngā au moana.

  • Tikanga haumaru o nāianei: mau koti whakaora, mau kākāhu ruku, te pānui i ngā mahere huarere me ngā mahere ā ipurangi, te whakamahi i ngā irirangi whakaora.

 

Whāinga Paetae

Te Marautanga o Aotearoa

Tikanga-ā-iwi

Te Āo Hurihuri 2.1

Whakamāramahia mai ngā tikanga me ngā mahi o ngā tūpuna.

Te Reo ā waha 2.4

Āheinga Reo

Ka mārama te ākonga ki ngā tini āhuatanga o te whakaputa kōrero i ētahi kaupapa motuhake.

Rautaki Reo

Ka whanakē te ākonga i ngā pūkenga o te whaikōrero.

Ka ruku hohonu ki te kaupapa, kātahi ka tika te whakaraupapa i ngā whakaaro e rangatira ai te kōrero.

Hauora

Waiora 3

Ka whakamārama i ngā tikanga me ngā pūnaha haumaru i roto i ngā horopaki huhua.

Taiao 2

Ka kōrero te ākonga i ngā āhuatanga pārekareka o te taiao e pai ki a ia.

Te Aho Matua

Te Aho Matua

Te Ira Tangata

1.1 - No ngā rangi tūhāhā te wairua o te tangata. I tōna whakairatanga, ka hono te wairua me te tinana o te tangata. I tērā wā tonu ka tau te mauri, te tapu, te wehi, te iho matua, te mana, te ihi, te whatumanawa, te hinengaro, te auahatanga, me te ngākau o te tangata.

Te Ao

4.1 - Ko te kāinga te kura tuatahi o te tamaiti. Ki reira whakatupu ai ki tōna āo Māori.

  • E mārama ana te ākonga ki tōna tūranga ki roto i te āo Māori, te āo whānui hoki.
  • Ka pūmau te ākonga ki ngā taonga tuku iho ā kui mā, ā koro mā, ki ngā wawata anō hoki o tōna whānau, hapū, iwi.
  • He kaha nō te ākonga ki te ruku ki ngā āhuatanga o te āo Māori me te āo whānui.
Ngā Iwi

3.3 - E tū poho kereru ana te ākonga ki tōna ake whānau, hapū, iwi hoki. Ka whai koha anō ki ngā āhuatanga o ngā iwi Māori katoa.

3.4 - Kia mohio te ākonga ki tōna whakapapa me tōna pepehā. Ka whai wāhi hoki ki iwi kē atu, ki ngā iwi taketake hoki o tāwāhi.

Wai Puna

Mātauranga

Ko ngā mahi tiaki tinana, tiaki hinengaro, tiaki wairua i te wai (ki mua i te uru, ki roto i te wai, hei te putanga).

Tikanga

Ngā tikanga e haumaru ai te tinana, te hinengaro me te wairua.

 

 

Putanga ako

Ka ako:

  • I ngā tikanga tuku iho mo te noho haumaru ki ngā momo wāhi wai.

  • I ngā tikanga o nāianei mo te noho haumaru ki ngā momo wāhi wai.

  • Me pēhea te whakamahi i ēnei tikanga katoa e haumaru ai te tangata.

Paearu Angitū

Ka tāea e ngā ākonga te:

  • Whakawhiti kōrero me te rangahau i ngā tikanga haumaru tuku iho

  • Tirohia me te whakawhiti kōrero mō ngā tikanga tawhito me ngā tikanga hou

  • Tuku i tētahi karakia, tētahi mihi ki te taha wai

Rauemi

Atlases and maps from the school library.

Atlases and maps - from school library

Blank map of Aotearoa

Blank map of local environment

Places and place names website link

Illustration of Te Whanganui Ā Tara

 

Hei mahi

I pēhea ā tātou tūpuna ki te tiaki i a rātou anō ki te wai? Me pēhea hoki tātou ki te whakamahi i aua tikanga ināianei?

Wānanga 1

 

Karakia

Tirohia tēnei karakia hei tuāpapa mo tēnei wānanga.

1. Whakawhiti kōrero mo tēnei karakia

Ētahi pātai hei āki i te kōrero: E aha ana te tangata? Kua rongo i tētahi karakia pēnei? E pai ana kia waiatahia ngā karakia? Ko wai te tangata e karakia ana?

a) E karakia ana a Māui ki a wai?

e) Ko wai a Tangaroa?

i) He aha ia i karakia ai?

o) Ka karakia koutou ko tō whānau? I ngā wā katoa? He aha te take? 

Wānangahia ia rārangi o te karakia.

Hikitia, hāpainga ki tōku wairua

Tū hikitia rā tōku mohiotanga

kei runga I te Moana-Nui-a

Kiwa Ki te hī ika

Tangaroa

2. Ko te mahi whakamutunga ko te ako i te karakia

Ka whakarite hoki i ētahi mahi ā ringa kia pai ai te ako o te tamaiti.

 

Wānanga 2

Karakia and mihi

Pānui ā akomanga i te pukapuka Te Reti Ngaru 

1. Hei te mutunga, tukuna atu ēnei pātai

Q. I ahatia te whānau i mua i te kuhu atu ki i te wai? He tikanga haumaru tō rātou?

A. Karakia

Q. Ka karakia koutou tō whānau i mua i te kuhu ki te wai?

Q. I ahatia te whānau i a rātou e kaukau ana? He tikanga haumaru tō rātou?

A. Te kauhoe ki waenganui i ngā haki, te kauhoe tahi ngā tamariki me ngā mātua

Q. I ahatia te whānau i te putanga mai i te wai? He tikanga haumaru tō rātou?

A. Te tuku mihi

Q. He aha te take o te tuku mihi? Ka tuku mihi ki a wai?

2. Mahi ā akomanga

  • Tito karakia mō tēnei whānau i a rātou ki te taha moana
  • Tito mihi mō tēnei whānau kia tukuna atu i mua i tō rātou wehenga

E pai ana kia uru mai ngā kaupapa tawhito (te koha, kaitiaki, rāhui, taniwha) hei hāpai i ēnei akoranga.

 

Wānanga 3

 

1. I pēhea ngā tūpuna ki te tiaki i te taiao?

Wānanga tahi ngā tamariki me ngā kaumātua i ngā tikanga tuku iho mo te tiaki taiao. He pai ake kia wānanga ki
te taha wai, ki te marae raini.

Wānanga 4

 

He aha ngā tikanga haumaru o nāianei?

1. Whakamahia ngā kāri whakaahua

Ko ngā whakaahua e whakaatu mai ana i ngā whānau o nāianei. E ai ki ngā āhuatanga o te whakaahua, whakawhiti kōrero

  • I ngā tikanga haumaru (karakia, rāhui, kaitiaki, mihi, koha, taniwha, koti whakaora, kākahu ruku, hangarau)
  • I ngā mātauranga mo te noho haumaru (te taiao, ngā tohu huarere, ngā ngaru, te au moana, taniwha, kaitiaki, ngā whetū, māramataka, tipua)
  • Ngā āhuatanga ōrite, rerekē hoki, ki ngā tikanga tuku iho.
  • Me pēhea tātou e whakamahi i ngā tikanga, mātauranga tawhito kia tiaki i ā tātou i ēnei rā?

2. Ka puta i ngā ākonga tētahi pikitia pakitara e whakaatu mai ana i ngā momo tikanga

Wānanga 5

 

1. E tika ana kia whakarite i ētahi haerenga ki ngā momo wāhi wai.

Me haere tahi me ngā whānau. Ko te tikanga o ēnei haerenga ko te whakamahi i ngā tikanga haumaru tawhito, tikanga o nāianei hoki, ki te wai. He maha ngā kaupapa hei hāpai i ēnei haerenga.

Kohi pipi, karehu

Waka ama

Kaukau

Reti ngaru

Hī ika

  • Tikanga haumaru tāwhito: karakia, tuku mihi, kaitiakitanga, takoha, mahi tuakana/teina, tamaiti/pakeke, ngā au moana.
  • Tikanga haumaru o nāianei: mau koti whakaora, mau kākāhu ruku, te pānui i ngā mahere huarere me ngā mahere ā ipurangi, te whakamahi ngā irirangi whakaora.

2. Ka whakaputa i tetahi pikitia pakitara e whakaatu mai ana i ngā momo tikanga tawhito me ngā tikanga ō nāianei

 

Aromatawai

  • TI ngā haerenga, ka whakaatu mai te akonga i ngā tikanga tuku iho, ō nāianei hoki e noho haumaru ai te whānau.
  • Ka puta mai he pikitia pakitara e whakaatu mai ana i ngā momo tikanga tuku iho me ngā tikanga ō nāianei.

Flashcards

Please see separate file in reference to wānanga 4 activity

He mahi hei tāpiri

Kōwhiria e te akomanga tētahi wāhi wai. Me tū koutou hei kaitiaki o taua wai.

 

 
 


Hauora

Kua whiria ēnei rauemi ki ngā kaupapa e whā:

Waiora – Te hauora me te tupu o te tamaiti

Piki mai, kake mai. Homai te waiora ki ahau.

Ki konei, ruku atu ai ngā ākonga ki ngā wāhanga hauora (kai, me ngā āhuatanga o te tinana) e tika ai tōna oranga ā hinengaro, ā tinana, ā wairua hoki.
Ka wānanga hoki i ngā āhuatanga mo te whanaketanga, me ngā tikanga haumaru.

Koiri - Te korikori me te whakaatu pūkenga

Ko te piko o te māhuri, tērā te tupu o te rākau.
Ki konei ruku atu ai ngā ākonga ki ngā āhuatanga o te korikori tinana. Ka whai wāhi hoki ki te whakaatu i ngā pūkenga kua akongia e rātou.

Taiao - Hauora me te taiao

Hāhā te whenua, hāhā te tangata.
Ka wānanga tahi ngā ākonga i ngā tini hononga mauroa o te tangata ki te taiao, kā mutu, he aha hoki ngā mahi whakarauora i te taiao.

Tangata - Te tangata me ōna hononga

He taura taonga e motu, he taura tangata e kore e motu.

Ka wānanga tahi ngā ākonga i ngā tini hononga o te tangata, ki a ia anō, ki tētahi atu hoki. E whā ngā wāhanga o te hauora.

Te wairua

He hononga nui tō te wairua ki tā te tirohanga māori. No reira, ka aro tēnei kaupapa ki ngā tikanga māori, ki ngā kawa, waihoki, ki te reo māori.
He mea ārahi tēnei kaupapa i ngā mahi whakaako, me ngā mahi ako, kia haumaru, kia ao māori i ngā wā katoa.

 

 

 

 

 

Wai Puna Model

Wai Puna is central to the development of the water safety Unit Plan available for kaiako in Kura Kauapapa Māori and mainstream kura, primarily for Years 1 - 8. 

 

 

 
+ Text Size -