skip to main content
Site banner

English | Māori
 

AKORANGA WHĀNUI: Te tautohu i ngā momo wai o Aotearoa

Whakamāramatanga

Ka mārama ngā ākonga ki:

  1. Ngā āhuatanga o ngā momo wai ki ō rātou ake takiwā.
  2. Ngā korero, hītori me te hirahira o ngā momo wai.
  3. Ngā tikanga haumaru ki ngā momo wai.

Hei whakatauira, ka aro ngā mahi ako ki ngā momo wai nō te takiwā o Ngai Takoto, he iwi ki Te Tai Tokerau. Ka ruku ki ngā whakataukī, mōteatea me ngā hītori o taua iwi hei hāpai i ngā akoranga. Ngai Takoto iwi

 

Whāinga Paetae

Te Marautanga o Aotearoa

Te Reo 

Āheinga Reo
  • Ka whakapuaki kōrero hei whakaputa māramatanga.
  • E pai ana kia tūhono ki ngā kaumātua, ngā iwi, me ngā marae.
Puna Reo
  • Ka mārama ki ētahi kupu ake o tētahi kaupapa motuhake.
  • Ka whakamahi i ētahi rautaki rangahau.
Hauora

Waiora

  • Ka kimi, ka whakamahi
    mōhiohio i ngā horopaki huhua hei whakatau, hei whakatinana i ngā kōwhiringa haumaru.
  • Te ako me te whakamahi i ngā momo tākaro wai pēnei i te waka ama, reti ngaru, kauhoe, hao, ruku, te mahi i ngā manu.
  • Kātahi ka ako i ngā tikanga haumaru kia tiaki i te tangata.

Tikanga-ā-Iwi

Te Wāhi me te Taiāo
  • Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e whakaatu ai te tangata i tōna hononga ki tētahi tino wāhi ki tētahi tino taiao.
  • Te ako me te mahi i ngā mahi tuku iho (ruku, hao, kohi kuta, te haere ki wāhi kē, te whakatere waka ama, te whakatere waka hourua).
  • Te ako me te mahi i ngā tikanga whai oranga.

Te Aho Matua

Te Ira Tangata

  • Nā te haumaru o te akomanga, nā ngā kaupapa pū nō te āo Māori hei tuāpapa ako, e hīkākā ai te tauira kia tahuri mai ki te ako.ak.o.

  • 1.1 - No ngā rangi tūhāhā te wairua o te tangata.
  • I tona whakairatanga ka hono te wairua me te tinana o te tangata. I tērā wā tonu ka tau tōna mauri, tōna tapu, tōna wehi, tōna iho matua, tōna mana, tōna ihi, tōna whatumanawa, tōna hinengaro, tōna auahatanga, tōna ngākau, tōna pūmanawa.
  • Nā, ka tupu ngātahi te wairua me te tinana i roto i te kōpū o te whaea.

Te Ao

  • E mārama ana te ākonga ki tōna tūranga ki roto i te āo Māori, te āo whānui hoki.

  • Nā ōna hononga ki ngā mātauranga tuku iho e tū toa ana te ākonga.

  • He ākonga tutu, he ākonga tirotiro, whakarongo hoki ki ngā āhuatanga o te āo Māori me te āo whānui.

  • 4.1 - Ko te kāinga te kura tuatahi o te tamaiti. Ki reira whakatupu ai ki tōna ao Māori.

Ngā Iwi

  • 3.3 - E tū poho kereru ana te ākonga ki tōna ake whānau, hapū, iwi hoki. Ka whai koha anō ki ngā āhuatanga o ngā iwi Māori katoa.

  • 3.4 - Kia mōhio te ākonga ki tōna whakapapa me tōna pepehā. Ka whai wāhi hoki ki iwi kē atu, ki ngā iwi taketake hoki o tāwāhi.

Wai Puna

Whakapapa

Ko wai ngā iwi me ngā hapū o te takiwā, me ōna momo wai?

  • Te ako i ngā hononga whakapapa.

  • Kia ako, kia kōrero atu i ngā korero, pūrākau me ngā kōrero o te takiwā.

Mātauranga

  • Rangahaua te hiranga o ngā momo wai ki ngā hapū me ngā iwi. He aha ngā tini
    hononga-ā-tinana, ā-wairua,
    ā-hinengaro, ā-whānau hoki ki ngā momo wai
    (pēnei i te kai, wāhi karakia, wāhi whakatā, rongoa, huarahi, pakanga, taniwha).

Tikanga

  • Rangahaua ngā tini tikanga wai no ngā iwi o taua takiwā.

 

 

Putanga ako

Students learn to:

  • Investigate and enquire about their local and wider water environment

  • Define and locate different bodies of water in Aotearoa and in their local community

  • Know Māori names for bodies of water

  • Identify recreational uses of water.

Paearu Angitū

Ka tāea e ngā ākonga te:

  • Whakawhiti kōrero i ngā āhuatanga o ngā hapū me ngā iwi o tēnei takiwā, me ngā hononga ki ngā momo wai.
  • Whai māramatanga ki ngā momo tikanga wai tuku iho.
  • Tautohu i ngā tikanga haumaru me ngā mahi tiaki i te whānau ki te taha wai.

Hei mahi

  • Te pātai/Uiuinga - Ko wai ngā wai hirahira nō roto i te takiwā o to tātou hapū, iwi raini? He aha e noho hirahira ai?

Rauemi

Atlases and maps from the school library.

Atlases and maps - from school library

Blank map of Aotearoa

Blank map of local environment

Places and place names website link

Illustration of Te Whanganui Ā Tara

 

Hei mahi

Te pātai/Uiuinga - Ko wai ngā wai hirahira nō roto i te takiwā o to tātou hapū, iwi raini? He aha e noho hirahira ai?

Wānanga 1

1. Ngā mātauranga kei ngā tamarik

He mahi kohi whakaaro nō ngā tamariki i ngā momo mātauranga kua ako kētia e rātou, kua whāngai kētia raini e te whānau. Me hāngai ngā mahi ki ngā kaupapa o te hirahiratanga o ngā momo wai o te takiwā.

Hei mahi

Whakarapa i ngā pikitia o ngā momo wai ki ngā pātū o te akomanga.

  • Awa (river)

  • Wahapū (harbour)

  • Repo (swamp)

  • Roto (lake)

  • Moana (sea)

  • Manga (stream)

  • Te Takutai (Coastline)

Tuhia ki ia pikitia ētahi pātai e āta matapakihia ai ngā tamariki. Meanei ētahi pātai hei tauira:

  • He aha ngā mea e ora ana ki roto i tēnei momo wai?

  • He aha ngā momo hākinakina, ngā momo mahi ki tēnei wai?

  • Me tūpato i te aha ki tēnei momo wai?

  • Ki tō titiro ki tēnei momo wai, he aha tāu e kite, e rongo hoki?

(Ko te tikanga o tēnei pātai, kia whakaputa i ngā āhuatanga o tēnei momo wai)

  • E mōhio ana koe ki ētahi pūrākau, waiata, pātere, mōteatea, whakapapa, aha raini mo tēnei momo wai?

2. He tirohanga whānui ki ngā momo wai katoa me ngā ahuatanga o aua momo wai

Ka tirohia ngā whakautu nō te ngohe tuatahi. Mā te Kaiako ngā tamariki e ārahi


HEI TAUIRA

3. Ka tīmata mā te mōteatea ‘Tūwhakatere te tangata

He mōteatea nō te iwi o Ngai Takoto, e whakahua ana i ngā momo wai nō roto i te takiwā o Ngai Takoto

Patohia kia rongo: Tuwhakatere te tangata
Ngā kupu: Ngā kupu o Tuwhakatere te tangata

Wānangahia ngā ingoa me ngā momo wai i puta mai i te mōteatea (Ingoa tangata, ingoa moana) Akohia taua mōteatea.

Wānanga 2-8


Ngā wai nō roto i te takiwā o Ngai Takoto (Muriwhenua)

1. Mā te mahere taiāo o Ngai Takoto (Ngai Takoto Environmental Plan) ēnei wānanga e ārahi.

Ko te tikanga, me hāngai ia wānanga ki tētahi o ngā wai nō te mahere taiao o Ngai Takoto. Mā ngā rauemi me te kaha o te whakawhiti kōrero te roa o te wānanga e tohu. E tika ana kia toro atu ki ngā kaumātua, ngā whanau, me ngā kaimahi ki te hāpai i ngā kaupapa kōrero o te wānanga. E tika ana hoki kia haere ki ngā wai, ngā marae, ngā wāhi motuhake wānanga ai. Meanei ētahi tauira o ngā momo kaupapa kōrero hei ārahi i te wānanga.

  • He aha tēnei momo wai? He aha ngā tohu mo ngā āhuatanga o tēnei wai? Wānanga me te tautohu i aua āhuatanga.

  • He aha ngā tohu mo ngā āhuatanga o tēnei wai?

  • Tirohia ngā mea e ora ana kei roto, kei runga, ki te taha hoki.

  • Kia ako i ētahi tikanga, mātauranga, pūrākau, karakia o ēnei wai.

  • Pēhea tātou e tiaki i a tātou anō ki roto i tēnei momo wai?

  • E ora tonu ana tēnei wai? He aha ngā tohu o te wai ora?

2. Tohua ki te mahere ngā tini wai nō roto i te takiwā o Ngai Takoto

(ngā ingoa i puta i te mōteatea, Tuwhakatere te tangata)

3. Hei te mutunga o ia wānanga

Ka tāea e ngā tamariki te whakaputa mai he tuhinga/rotarota/whakaaturanga-ā-rorohiko/waiata/he mahi toi/ pakiwaituhi/pukapuka, aha raini. Ko te tikanga, ka whakautu i ēnei pātai:

  • Ka tautohua, ka whakaingoatia te momo wai?

  • He aha ngā āhuatanga hirahira, whai oranga raini o taua wai mo te iwi o Ngai Takoto?

  • He aha ngā whakamahinga a Ngai Takoto me tēnei wai?

  • He aha tētahi kōrero tawhito, he pūrākau raini mo taua momo wai?

  • He aha ētahi tikanga haumaru kia ora ai te tangata?

Wānanga 9-10

 

He mahi-ā-ropu ēnei wānanga.

He mahi tito waiata/mōteatea/pātere raini. Mā te Kaiako tētahi o ngā kaupapa wai e tuku atu ki ia rōpū.

Mā ia rōpū tetahi wahanga e tito. Hei whakamutua, whakakotahia ngā whiti kia puta mai he mahi-ā-akomanga, he waiata titonga hou.

Aromatawai

  • He whakaputanga-ā-rorohiko

  • Te mōteatea/waiata/pātere

  • He whakaaturanga ki te marae

  • Mahi toi hei koha mā ngā kaumātua/marae/rōpū ā iwi i tautoko i ngā mahi ako

 

Extra learning opportunities

Whakataukī - He iti pioke no Rangaunu, he au tōna (Small although the dogfish maybe, great is its wake)

Whole class discussion about the Whakataukī and where it comes from.

 

 
 


Hauora

Kua whiria ēnei rauemi ki ngā kaupapa e whā:

Waiora – Te hauora me te tupu o te tamaiti

Piki mai, kake mai. Homai te waiora ki ahau.

Ki konei, ruku atu ai ngā ākonga ki ngā wāhanga hauora (kai, me ngā āhuatanga o te tinana) e tika ai tōna oranga ā hinengaro, ā tinana, ā wairua hoki.
Ka wānanga hoki i ngā āhuatanga mo te whanaketanga, me ngā tikanga haumaru.

Koiri - Te korikori me te whakaatu pūkenga

Ko te piko o te māhuri, tērā te tupu o te rākau.
Ki konei ruku atu ai ngā ākonga ki ngā āhuatanga o te korikori tinana. Ka whai wāhi hoki ki te whakaatu i ngā pūkenga kua akongia e rātou.

Taiao - Hauora me te taiao

Hāhā te whenua, hāhā te tangata.
Ka wānanga tahi ngā ākonga i ngā tini hononga mauroa o te tangata ki te taiao, kā mutu, he aha hoki ngā mahi whakarauora i te taiao.

Tangata - Te tangata me ōna hononga

He taura taonga e motu, he taura tangata e kore e motu.

Ka wānanga tahi ngā ākonga i ngā tini hononga o te tangata, ki a ia anō, ki tētahi atu hoki. E whā ngā wāhanga o te hauora.

Te wairua

He hononga nui tō te wairua ki tā te tirohanga māori. No reira, ka aro tēnei kaupapa ki ngā tikanga māori, ki ngā kawa, waihoki, ki te reo māori.
He mea ārahi tēnei kaupapa i ngā mahi whakaako, me ngā mahi ako, kia haumaru, kia ao māori i ngā wā katoa.

 

 

 

 

 

Wai Puna Model

Wai Puna is central to the development of the water safety Unit Plan available for kaiako in Kura Kauapapa Māori and mainstream kura, primarily for Years 1 - 8. 

 

 

 
+ Text Size -